इस्मत चुगताई उर्दू साहित्यका एक महान् साहित्यकार हुन्। उनलाई उर्दू साहित्यका चार प्रमुख आधारस्तम्भमध्ये एक मानिन्छ। इस्मत चुगताईलाई ‘उर्दू कथाहरूका फर्स्ट लेडी’ पनि भनिन्छ। इस्मत आफ्नाे समयका एक विद्राेही पनि थिइन्, जसले पितृसत्ता, पुरुषवादी वर्चस्व तथा महिलाहरूमाथि गरिने सबै प्रकारका शाेषण-उत्पीडनहरुका विरुद्ध सदैब विद्राेह गरिन् र महिलाहरुका स्वतन्त्रता, स्वाधीनता, आत्मसम्मान, आत्मनिर्भरता र आफ्नाे जीवन आफु खुशी, आफ्नाे इच्छाअनुसार जिउन पाउने हक अर्थात् आफ्नाे जीवनकाे निर्णय आफै गर्ने आत्मनिर्णयको हक वा अधिकारकाे अविरल वकालत गरिन्।
इस्मत चुगताई
इस्मतले आफ्ना साहित्यमार्फत् मध्यमवर्गीय समाजकाे कथित रुढिवादी, पाखण्डी र स्त्रीद्धेषी नैतिकता र अपसँस्कृतिकाे धज्जी उडाइन्, महिलाकाे स्वतन्त्रतालाई संकुचित गर्ने हरेक प्रयत्नकाे प्रतिवाद गरिन्। इस्मतले आफ्ना रचनाहरुमार्फत् महिलाहरुका दबेका-दबाइएका, लुकेका-लुकाइएका र कुल्चेका-कुल्चिइएका इच्छाहरुलाई मुखर रुपमा अभिव्यक्त गरिन्। विशेष गरेर, महिलाहरुका अतृप्त याैनचाहनालाई बिना कुनै लाज, सँकाेच, ग्लानी र पश्चताप्, निर्धक्क रुपमा मुखरित गरिन्। उनले बर्षाैं पहिले महिला स्वधीनता र आत्मनिर्णयकाे एक यस्ताे फराकिलो रेखा काेरिन् जुन रेखा आजसम्म पनि दक्षिण एसियाली परिप्रेक्ष्यमा मानक बनेकाे छ।
उनले समाज/मान्छेहरुका याैनका ढाकछाेप गरिएका विद्रुप सत्यलाई आफ्ना साहित्यहरुमार्फत् समाजका/सबैका सामु उजागर गरिन्। उनकाे याे दुस्साहस समाज/मान्छेहरुलाई पाच्य भएन। मान्छेहरुले उनलाई अश्लील गालीहरु गरे। उनलाई निर्लज्ज, वेश्या, कुल्टा, पतिता, चरित्रहीन आदि भद्दा सँज्ञाहरूले ‘सुभाेषित’ गरे। उनलाई बलात्कार गर्नेदेखि लिएर हत्या गर्नेसम्मका धम्कीहरू दिए।
उनलाई के चै भन्न बाँकी राखेनन् र मान्छेहरुले ? तर पनि इस्मत उनीहरूकाे धम्कीबाट कहिल्यै डराइनन्, कहिल्यै विचलित भइनन्, उनी आफ्नाे विचारमा ढृढनिश्चयी भएर लेखिरहिन्। उनीमाथि अश्लील साहित्य लेखेकाे आराेप लाग्याे। अश्लील साहित्य लेखेर समाजमा विकृति फैलाएकाे र सामाजिक मानमर्यादालाई खल्बलाएकाे आराेप लगाउँदै लाहाैर अदालतमा उनीमाथि मुद्दा पनि चलाइयाे। उनले मुद्दा खेपिन् र अदालतमा कानुनी लडाइँ लडिन्, अनि मुद्दा जितेर अदालतबाट ससम्मान रिहा भईन्। यसरी उनकाे आवाज दबाउने काेसिस धेरैले गरे, तर उनी कहिल्यै दबिइनन्। बरु हरेक दबाब र आक्रमणकाे सामना गरिन् र बदलामा आफ्नाेतर्फबाट पनि दह्राे जवाफ फर्काइन्।
इस्मत आफ्नाे युगकाे एक सशक्त महिला प्रतिमूर्ति हुन्। इस्मतकाे व्यक्तित्व आज पनि प्रेरणादायी लाग्छ। इस्मतका विचार र साहित्यहरू आज पनि सान्दर्भिक लाग्छन्। आजमात्र हाेइन, भाेलि पनि सान्दर्भिक लाग्नेछिन् इस्मत। यस्ताे लाग्छ इस्मतकाे सान्दर्भिकता कहिल्यै सकिने छैन। इस्मत एक आँधी हुन्, एक ज्वालामुखी हुन्। एक आन्दोलन, एक विद्राेह, एक प्रतिराेध अनि एक प्रेरणा हुन् इस्मत। इस्मत आफैमा एक ‘मुकम्मल इंकलाब’ (पूर्ण क्रान्ति) हुन्। इस्मतजस्ता विद्राेही तेवर भएका क्रान्तिकारी महिला साहित्यकार उर्दू साहित्यमा न त पहिले थियाे, न त पछि नै भयाे। इस्मत त इस्मत नै हुन्। इस्मतजस्ती निडर, निर्भया र साहसी महिला एसियाली साहित्यमा मात्र हाेइन, विश्व साहित्यमै दुर्लभ छन्।
‘लिहाफ़’ काे पाेस्टर
इस्मत चुगताईका कथाहरूले समाजकाे यस्ता यस्ता सत्यहरूकाे उद्घाटन गरेका छन्, जसकाे तिक्तताले आज पनि हाम्राे मनलाई तिताे बनाईदिन्छ। उनकाे तिनै कथाहरूमध्ये एउटा अत्यन्त चर्चित कथा छ, ‘लिहाफ़’। ‘लिहाफ’ भारत-पाकिस्तान स्वतन्त्रताभन्दा ६ वर्ष पहिले सन् १९४१ मा लाहाैरबाट प्रकाशित हुने उर्दू साहित्यिक पत्रिका ‘अदब-इ-लतीफ़’ मा प्रकाशित भएकाे थियाे। ‘लिहाफ’ इस्मत चुगताईकाे पहिलाे कथा थियाे जसले तत्कालीन रुढिवादी समाजमा एकप्रकारकाे भुईचालाे ल्याईदियाे। ‘लिहाफ’बाट नै त हाे, इस्मत रातारात चर्चित भएकी। इस्मत कुख्यात-प्रख्यात जे भइन्, ‘लिहाफ’का कारण भइन्। ‘लिहाफ’ले उनीमाथि जुन छाप लगायाे त्याे सायद उनले लेखिकाकाे रुपमा बिताएका जीवनकाे सार हाे। ‘लिहाफ’लाई लिएर इस्मतमाथि अश्लील साहित्य लेखेकाे आराेप लगाएर लाहाैर अदालतमा मुद्दा पनि हालियाे। इस्मतले मुद्दा खेपिन्, तर अदालतमा उनीमाथि लगाइएका आराेपहरु प्रमाणित हुन सकेनन्। अन्तत: उनी ससम्मान रिहा भइन्। स्वयं इस्मतले ‘लिहाफ’ कथालाई आफ्नाे करिअरकाे सबैभन्दा ठूलाे ‘ब्लन्डर’काे संज्ञा दिएकी थिइन्।
बाल इस्मतकाे भूमिका निभाउने कलाकार अनुष्का सेन
‘लिहाफ’ फिल्म इस्मत चुगताईकाे साेही कथामाथि आधारित छ। कथामा बालिका इस्मत छिन्, जसलाई उनकी आमाले आफ्नाे अनुपस्थितिमा हवेलीमा बेगम जान कहाँ छाेडेर गएकी छिन्। महलमा बस्न पाएर शुरुमा औधी खुशी देखिएकी बालिका इस्मतका खुशीका रङहरु त्यसबेला बिस्तारै उड्दै जान्छन् जब रातमा उनलाई बेगम जानकाे खाटमा देखा पर्ने लिहाफ (सिरक) भित्रकाे कहिले फैलिने त कहिले खुम्चिने हात्तीले मानसिक कष्ट दिन्छ भने दिनमा बेगम जानकाे अस्वभाविक हर्कतहरुले उनकाे हाेश उडाइदिन्छ।
वास्तवमा बेगम जान याैनकाे प्यासी छिन्। उनी याैनबाट बन्चित छिन्। उनकाे शरीरले याैन माँगिरहेकाे छ, जुन कुरा बालिका इस्मतकाे समझभन्दा बाहिर छ। नवाब साहबले बेगम जानलाई निकाह गरेर आफ्नाे हवेलीमा त भित्र्यायाे तर उनलाई याैनसुख दिएन। उनलाई आफ्नाे हवेलीमा अन्य चीजबीजहरु सरह एक कुनामा छाेडिदियाे।
नवाब साहब सधैजसाे युवाहरुलाई प्रशिक्षित गर्नमा व्यस्त हुन्छ। बेगम जानलाई निकाह गरेर ल्याए पनि नवाब साहबकाे उनीप्रति कुनै रुचि हुँदैन। उनलाई बेगम जान, उनकाे इच्छा र भावनाहरुसँग कुनै मतलब हुदैन। नवाब साहबकाे रुचि त आफुले आवासीय सुविधा र छात्रवृत्ति दिएर पढाइरहेका युवाहरुप्रति हुन्छ। उनीहरुसँगै नवाबकाे अधिकाँश समय बित्ने गर्छ।
यता, भर्भराउँदाे उमेरकी नवयाैवना बेगम जान याैनकाे आगाेमा जलिरहेकी हुन्छिन्। फलत: उनी आफ्नी सुसारे, आफुलाई तेल मालिश गरिदिने रब्बाेसँग समलैंगिक सम्बन्ध स्थापित गर्न पुग्छिन्। र यही अनाैपचारिक समलैंगिक प्रेम सम्बन्धमा बेगम जान आफुले आफ्नाे औपचारिक विषमलैंगिक वैवाहिक सम्बन्धमा नपाएकाे प्रेम, आत्मीयता र याैनआनन्द प्राप्त गर्न चाहन्छिन्। बेगम जानकाे लिहाफ़भित्र मच्चिरहेकाे हात्तीकाे याे रहस्य इस्मतले कथाकाे अन्त्यमा गएर थाहा पाउँछिन्। वास्तवमा, याे लिहाफ़भित्र लुकेकाे हात्ती बेगम जानकाे समलैंगिक यौन सम्बन्धलाई अभिव्यक्त गर्न प्रयोग गरिएकाे एउटा रूपक हाे। हाम्राे समाजमा पनि त याैनसम्बन्ध वा समलैंगिक सम्बन्धका बारेमा सीधा कुरा गरिन्दैन। गर्नुपरे यस्तै रूपकहरुका माध्यमबाट साँकेतिक रुपमा गरिन्छ।
‘लिहाफ’मा नारीकाे समलैंगिक सम्बन्धलाई चित्रण गरिएकाे छ। यसमा महिलाकाे अतृप्त याैनचाहनालाई देखाइएकाे छ। महिला पनि एक सजीव प्राणी हाे। हरेक सजीव प्राणीलाई जस्तै उनलाई पनि याैनइच्छा हुन्छ र त्याे याैनइच्छा यदि उनले आफ्नाे पति वा पुरुषबाट स्वभाविक ढँगबाट पूर्ति गर्न पाइनन् भने अरु काेहीबाट पूर्ति गर्ने प्रयास गर्न सक्छिन्। त्याे अरु काेही महिला पनि हुन सक्छिन्। महिलाले मानमर्यादा वा नैतिकताकाे सीमाभित्र बसेर पनि पतिबाट प्रेम र याैनसुख नपाएमा मानमर्यादा वा नैतिकताकाे लक्ष्मणरेखा नाघ्न उनलाई कति पनि बेर लाग्दैन। याे सत्यलाई ‘लिहाफ़’ले उजागर गरेकाे छ। जति नवाब साहब बेगम जानमाथि बाहिरबाट पितृसत्ताका मूल्यमान्यताहरु लाद्छन्, उति नै बेगम जान भित्रभित्रै पितृसत्ताका मूल्यमान्यताहरुलाई ताेड्छिन्।
इस्मत बनेकी तनिष्ठा चटर्जी (माथि) र अनुष्का सेन (मुनि)
‘लिहाफ’ त्याे समयकाे कथा हाे जुन समयमा बिहेकाे नाममा महिलाहरुकाे शरीरकाे व्यापार हुन्थ्याे। महिलाहरुलाई घरकाे अन्य चीजबीजहरु सरह ठानिन्थ्याे। याे त्याे समय थियाे, जुन समयमा पुरुषहरु आफ्ना लुकेका आदतहरुलाई ढाकछाेप गर्नका लागि विवाह वा निकाहकाे सहारा लिन्थे। उदाहरणका लागि, नवाबकाे रुचि महिलाहरुमा हाेइन, पुरुषहरुमा थियाे। कथामै भनिएकाे छ, ऊ पातलाे कम्मर भएका, कम उमेरका पुरुषहरुका साथमा समय बिताउन मनपराउँथ्याे। यसकाे अर्थ ऊ समलिंगी थियाे। तर समलैंगिक सम्बन्ध तत्कालीन भारतबर्षकाे समाजमा वर्जित भएकाेले उसले आफु समलिंगी भएकाे सत्यलाई ढाकछाेप गर्न र समाजकाे आँखामा छाराे हाल्नका लागि मात्र बेगम जानसँग निकाह गरेकाे थियाे। उसले बेगम जानसँग याैनसम्बन्ध नराख्नुले पनि याे कुरा अझ प्रष्ट हुन्छ।
बेगम जान लिहाफभित्र लुकेर आफ्नाे याैनइच्छा पूरा गर्छिन्। उनकाे याैनजीवनकाे सत्य लिहाफ़भित्र छाेपिएकाे छ, जसलाई बाहिरबाट हेर्दा देखिन्दैन। बेगम जानकाे याैनजीवनकाे सत्य लिहाफभित्र छाेपिए झै हामी सबैकाे याैन जीवनकाे सत्य पनि लिहाफभित्र छाेपिएकाे छ। समाजले आफ्नाे याैन जीवनकाे सत्यलाई लिहाफले छाेपेर राखेकाे छ र यसलाई हटाउन मनाही गरेकाे छ। लिहाफभित्र गुम्सिएर सत्य निस्सासिइरहेकाे छ। अब सत्यलाई लिहाफदेखि बाहिर निकाल्न जरुरी भइसकेकाे छ। लिहाफ़लाई हटाएर सत्यलाई देखाउन जरुरी भइसकेकाे छ। इस्मतले त्यही गरेकी हुन्। ‘लिहाफ’लाई लिएर इस्मतमाथि मुद्दा चलिरहेकाे बेला फुर्सदमा जजले इस्मतलाई आफ्नाे कार्यकक्षमा बाेलाएर साेधेका थिए, ‘याे कुरा सत्य नै भए पनि के यसलाई यसरी सबैकाे सामु बाहिर ल्याउन जरुरी छ?’ जवाफमा इस्मतले भनेकी थिइन्, ‘बाहिर ल्याएमा नै सबैले देख्छन्, थाहा पाउँछन् र यसलाई सुधार्ने बारेमा विमर्श सुरु हुन्छ।’ इस्मतले ‘लिहाफ’ लेख्नुकाे उद्देश्य सायद यही थियाे।
‘लिहाफ’ सन् १९४१ मा लेखिएकाे थियाे। ‘लिहाफ’मा समलैंगिक सम्बन्धलाई वैधता प्रदान गर्ने काेसिस गरिएकाे थियाे। लिहाफ एक यस्ताे समय र समाजमा लेखिएकाे थियाे, जहाँ पितृसत्ताले बलियाेसँग जरा गाडेकाे थियाे। परिवार र समाजमा पुरुषकाे आधिपत्य थियाे। महिलाहरुमाथि अत्याधिक बन्देज थियाे, उनीहरुलाई केही कुराकाे पनि स्वतन्त्रता थिएन। याैनकाे मामिलामा त परिवार र समाज झनै कठाेर थियाे। महिलाहरूलाई एक पित्काे पनि याैन स्वतन्त्रता थिएन। आफ्नाे गुम्सिएकाे याैनइच्छाकाे बारेमा महिलाहरू कसैलाई बताउन सक्दैनथे। आज पनि हाम्राे परिवार र समाजमा महिलाहरु खुलेर आफ्ना याैनइच्छा प्रकट गर्न सक्दैनन्। याैनकाे बारेमा कुरा गर्न आज पनि मनाही छ हाम्राे परिवार र समाजमा। आज पनि याैनलाई लुकाउनुपर्ने बिषय मानिन्छ। आज पनि हाम्राे परिवारमा याैनका बारेमा खुलेर चर्चा हुदैन/गर्न सकिन्दैन, याैन समस्याहरुका बारेमा खुलेर छलफल गर्न सकिन्दैन। आज पनि याैनकाे कुरा गर्नुलाई घृणित, अश्लील र पाप मानिन्छ भने सम्झिनुहाेस् त्यसबेलाकाे समाजमा झन् कस्ताे अवस्था थियाे हाेला?
त्यस्ताे समाजमा बसेर इस्मत चुगताईले महिलाहरुकाे याैन इच्छा र आवश्यकताबारे लेख्ने साहस गरिन्। महिलाहरुकाे याैन स्वतन्त्रता वा याैन अधिकारका बारेमा लेख्ने साहस गरिन्। उनले बिना हिच्किचाहट नारीहरुकाे गुम्सिएर रहेकाे याैनइच्छालाई मुखरित गरिन्। याे ठूलाे कुरा थियाे। याैन, अझ त्यसमाथि पनि समलैंगिक सम्बन्ध झन् कति घृणित र प्रतिबन्धित बिषय थियाे हाेला त्यसबेला? हाम्राे समाजका बहुसंख्यक मान्छेहरु आज पनि समलैंगिक सम्बन्धलाई स्वीकार्न तयार छैनन्। आज पनि समाजकाे मूलधार समलैंगिक सम्बन्धलाई अप्राकृतिक, अनैतिक र विकृत याैनकुण्ठाले जन्माएकाे अश्लील हर्कत मान्छ भने साेच्नुहाेस्, त्यसबेलाकाे समाजका मान्छेहरु यस्ताे सम्बन्धलाई झन् कति घृणाले हेर्थे हाेला?
त्यस्ताे अफ्ठ्याराे समयमा इस्मतले समलैंगिक सम्बन्धकाे बारेमा लेख्ने साहस गरिन्। ‘हाम्राे समाजमा यस्ताे सम्बन्ध पनि अस्तित्वमा छ है’ भनेर दुनियाँलाई सुनाइन्। जुन सत्यलाई समाज लिहाफभित्र लुकाइराख्न चाहन्थ्याे, त्याे सत्यलाई उनले लिहाफ हटाएर सबैकाे सामुन्ने प्रकट गरिदिइन्। जुन सत्यतर्फ हेर्न समाज र मान्छेहरु चाहन्दैनथे, त्यही सत्यलाई उनले आफ्नो साहित्यकाे ऐनामा समाज र मान्छेहरुलाई देखाइन्। इस्मतभन्दा पहिलेका महिला साहित्यकारहरुले यस्ता विषयहरुमाथि लेखेका थिएनन्। उनीहरु यस्ता लुकाइएका-दबाइएका याैनका विषयहरुमाथि लेख्ने बारेमा साेच्न पनि सक्दैनथे। तर इस्मतमा यति ऊर्जा, साहस, शक्ति र सामर्थ्य थियाे कि पितृसत्ताद्वारा खडा गरिएका बन्देजहरुलाई भेदेर महिलाकाे यौनिकता जस्ताे अछूत विषयमाथि लेख्न सकुन् र समाज र मान्छेहरुकाे वैचारिक-साँस्कृतिक जगलाई हल्लाइदिन सकुन् र उनले त्यही गरिन्। याे महत्त्वपूर्ण कुरा हाे। त्यसैले, इस्मत चुग़ताई हिन्दी तथा उर्दू साहित्यमा समलैंगिक सम्बन्धलाई उजागर गर्ने पहिलाे महिला साहित्यकार हुन्।
‘लिहाफ’ले महिलाकाे गुम्सिएर रहेकाे अतृप्त याैनइच्छाकाे मात्र कुरा गर्दैन, पितृसत्ताले कसरी महिलाहरुकाे याैन इच्छालाई दबाएर राख्छ, यस कुरालाई पनि देखाउँछ। बेगम जानले पतिबाट याैनसुख पाउँदिनन्, तर उनलाई अरु कुनै पुरुषबाट याैनसुख लिन पनि दिइन्दैन। उनलाई नियन्त्रण गरेर राखिन्छ। उनी आफुखुशी बाहिर जान सक्दिनन्, उनी कसैसँग भेट गर्न र बाेल्न सक्दिनन्। यहाँसम्म कि आफ्नाे परिवारका सदस्यहरुसँग भेट गर्न र बाेल्न पनि उनले नवाब साहबकाे अनुमति लिनुपर्छ। याैन इच्छा वा अपूर्णताकाे बारेमा कुरा गर्नु त परै छाेडिदिऊ। यसले तत्कालीन समाजमा पितृसत्ताले महिलाहरुमाथि गर्ने कठाेर नियन्त्रणलाई देखाउँछ।
समाजमा कहीं कतै महिलाकाे याैन विचलनकाे घटना घटे हामी मान्छेहरुले अक्सर भनेकाे सुन्छाैं, ‘खानदानी घरकी बुहारी थिइन्, धनीकी पत्नी थिइन्। धनसम्पत्ति, ऐश-ओ-आराम, नाेकरचाकर सबै थिए। सारा सुखिसविधाहरु, सम्पत्ति उनकाे लाेग्नेले उनलाई दिएका थिए। फेरि पनि किन उनले त्यस्ताे कुकर्म गरिन्? किन गतिछाडिन्? के नपुग्दाे थियाे र उनलाई?’
यसाे भन्ने मान्छेहरुले महिलालाई हाडमासुकाे पुतलामात्र ठानिरहेका हुन्छन्। तिनीहरु याे सत्यलाई बिर्सिरहेका हुन्छन् कि, ‘महिला भनेकाे हाडमासुकाे पुतला हाेइन, उनी एक सजीव प्राणी हुन्। एक स्वतन्त्र अस्तित्व हुन् महिला। उनका पनि आवश्यकता र इच्छाआकाँक्षा हुन्छन् जसमा शारीरिक आवश्यकता वा याैनइच्छा पनि पर्छ। हरेक सजीव प्राणीलाई झै उनमा पनि याैनकाे तृष्णा हुन्छ। तर परिवार र समाजले उनकाे त्याे आवश्यकता र इच्छालाई बुझ्दैनन्, उनकाे याैनकाे तृष्णालाई बुझ्दैनन्। उनकाे समस्यालाई अनदेखा गर्छन् वा त्यसप्रति एकलकाँटे दृष्टिकोण राख्छन्। अनि, समस्या त्यहीँबाट शुरु हुन्छ।
त्यसबेलाकाे संकीर्ण पितृसत्तात्मक समाजमा ‘लिहाफ़’ जस्ताे कथा लेख्नु आफैमा एउटा क्रान्तिकारी कदम थियाे जसले त्यसबेलाका इज्जतदार र पढालेखा बाैद्धिक तप्काकाे मूल्यमान्यतालाई नराम्ररी हल्लाइदियाे, उनीहरुकाे मनमस्तिष्कलाई मज्जाले झक्झकाइदियाे। उनीहरुकाे मानसिकताकाे धरातलमा भुईचालाे ल्याइदियाे।
‘लिहाफ’ वास्तवमा तत्कालीन स्त्रीद्धेषी, संकीर्ण र परम्परावादी पितृसत्तात्मक समाज र पितृसत्तावादीहरुकाे गालामा प्रहार गरिएकाे एक यस्ताे जाेडदार झापड थियाे जसकाे मारले समाजकाे इज्जतदार बाैद्धिक तप्का यतिसाह्राे तिलमिलायाे कि उनीहरुले इस्मतलाई लाहाैरकाे उच्च अदालतमा घसिटे। इस्मतलाई बलात्कार गर्ने देखि लिएर ज्यान मार्नेसम्मका धम्कीहरु दिइयाे।
तर इस्मत लरतराे आँटले बनेकी नारी थिइनन्। इस्पात जत्तिकै बलियाे आत्मबल बाेकेकी इस्मतले ती ट्राेलहरुकाे खुलेर सामना गरिन्, निडरतापूर्वक आफ्नाे पक्ष अदालतकाे सामुन्ने राखिन् र मुद्दा पनि जितिन्। इस्मतकाे याे निडर व्यक्तित्वकाे चित्रण पनि यस फिल्ममा गरिएकाे छ।
यस फिल्ममा इस्मतकाे एउटा दृष्य छ, जसमा आफुलाई अश्लील साहित्य लेखेकाेमा झपार्ने असलम नामक उनकाे दाईकाे साथीलाई इस्मत भन्छिन्,
‘यदि मेराे कथा फाेहाेर हाे भने तपाईं आफ्नाे कथाकाे बारेमा के भन्नुहुन्छ, ‘गुनाह का रात’ जसमा तपाईले सेक्सलाई बखूबी सम्झाउनुभएकाे छ? त्यसाे भए त्याे पनि अश्लील हाे।’
असलम भन्छ, ‘मेराे कुरा अलग हाे। म पुरुष (मर्द) हुँ।’
इस्मत भन्छिन्, ‘त यसमा मेराे के दाेष?’
असलम:- ‘के आशय हाे तिम्राे?’
इस्मत:- ‘आशय याे हाे कि अल्लाहले हामीलाई स्त्री र तपाईँलाई पुरुष बनायाे त यसमा मेराे त केही गलती छैन। र तपाईंलाई पनि समस्या हुनुहुदैन। तपाईं जे मन लाग्छ लेख्नुहाेस्। तर तपाईंलाई कुनै अधिकार छैन कि मलाई केही लेख्नबाट राेकटाेक गर्नुहाेस्।’
असलम:- ‘याे नभुल इस्मत ! तिमी एक मुस्लिम घरानाकी पढेलेखेकी स्त्री हाै।’
इस्मत:- ‘तपाईं पनि याे नभुल्नुहाेस् कि तपाईं पनि एक मुस्लिम घरानाकाे पढेलेखेकाे पुरुष हुनुहुन्छ।’
असलम भन्छ, ‘त्यसाे भए तिमी पुरुषहरुसँग बराबरी गर्न चाहन्छ्याै?’
जवाफमा इस्मत भन्छिन्, ‘पटक्कै हाेइन। म त सधै उनीहरुभन्दा अगाडि थिए। बाल्यकालमा कक्षामा उनीहरुभन्दा बढी अंक ल्याउँथे।’
इस्मतकाे याे लडाइँमा उनकाे एकजना यस्ताे अनन्य मित्र पनि उनकाे साथमा थिए जसले इस्मतलाई संघर्षकाे माेर्चामा, अग्रपंक्तिमा उभिएर सदैव साथ दिए। हाेइन, हाेइन, साथ हाेइन, उनी स्वयं याे लडाइँमा सहभागी थिए। याे इस्मतसँगै उनकाे पनि लडाइँ थियाे। याे वास्तवमा उनकाे र इस्मतकाे साझा लडाइँ थियाे, उनी थिए, ‘सआदत हसन मंटाे’।
सआदत हसन मंटाे र इस्मत चुग़ताई आत्मीय मित्र थिए। दुवै ‘प्रगतिशील लेखक संघ’ का सदस्य थिए। उनीहरु एकअर्कासँग राम्राेसँग परिचित थिए। उनीहरु एकअर्काकाे मनका कुरा बुझ्थे। उनीहरु दुवैले एकै खाले साहित्य लेखे किनभने उनीहरुकाे विचार र स्वभाव आपसमा मिल्थ्याे। यस तथ्यतर्फ इंगित गर्दै मंटाेले एकपटक भनेका थिए, ‘यदि उनी स्त्री हुन्थे भने इस्मत हुन्थे र इस्मत पुरुष हुन्थिन् भने मंटाे हुन्थिन्।’
सआदत हसन मंटाे र इस्मत चुग्ताईले एकै किसिमका साहित्यहरु लेखे। एकै किसिमका असहजता, अफ्ठ्यारा, आक्रमण, अपमान र आक्राेशहरु झेले। जुनबेला इस्मतमाथि लाहाैर उच्च अदालतमा उनकाे कथा ‘लिहाफ’लाई लिएर अश्लील साहित्य लेखेकाे आराेपमा मुद्दा चलाइन्दैथ्याे, ठीक त्यसबेला मंटाेमाथि पनि उनीद्वारा लिखित ‘बू’ कथालाई लिएर साेही आराेपमा, साेही अदालतमा मुद्दा चलाइन्दै थियाे।
इस्मत चुग़्ताई र मंटाे (वास्तविक तस्वीर)
उनीहरु दुवैले अदालतमा सँगै तारिख खेपे, सँगै कठघरामा उभिए। सँगै मुद्दा लडे र सन् १९४५ मा सँगै ससम्मान रिहा भए। उनीहरुका विचार र व्यवहारहरु आपसमा दुरुस्तै मिल्थे। उनीहरु एकअर्कालाई भित्रैदेखि राम्ररी चिन्थे। एकअर्काका अन्तर्मनका कुरा बुझ्थे। इस्मत र मंटाेबीचकाे याे सुन्दर मित्रताकाे सुन्दर चित्रण पनि यस फिल्ममा गरिएकाे छ।
याे फिल्म दुई समानान्तर ट्रयाकमा हिँड्छ। एउटा ट्रयाकमा फिल्म इस्मत चुग़ताईकाे जीवन कथालाई देखाउँदै जान्छ भने त्यसकाे समानान्तर अर्काे ट्रयाकमा इस्मतद्वारा लिखित ‘लिहाफ़’ कथालाई पनि देखाउँदै जान्छ।
इस्मत चुग़्ताई बनेकी तनिष्ठा चटर्जी (बीचमा)
‘लिहाफ’मा इस्मत चुग़ताईले सुत्रधार र पात्र दुवैकाे भूमिका निर्वाह गरेकी छिन्। यस फिल्ममा तनिश्था चटर्जीले इस्मत चुगताईकाे चरित्रमा प्राण भरेकी छिन्। उनलाई हेरिरहन्दा यस्ताे लाग्छ कि हामी पर्दामा साक्षात् इस्मत चुगताईलाई नै हेरिरहेका छाैं। २ घण्टाभन्दा पनि कम अवधिमा याे फिल्मले ‘लिहाफ’ कथा र इस्मत चुगताईकाे व्यक्तित्व एवं तत्कालीन समयमा उनले गर्नुपरेकाे जद्दाेजहदलाई मज्जाले बुझाउँछ। फिल्ममा मंटाेकाे चरित्रमा शोएब निकश शाहले उनलाई राम्राे साथ दिएका छन्। राहत काजमी (जाे यस फिल्मका निर्दैशक पनि हुन्) ले फिल्ममा इस्मत चुगताईका पति शाहिद लतीफ़काे भूमिका निभाएका छन्। साथै उनले ‘लिहाफ’ कथालाई पर्दामा कुशलतापूर्वक उतारेका छन्। उनले ‘लिहाफ’काे मूल मर्मलाई मर्न दिएका छैनन्।
याे फिल्मले ‘लिहाफ’ कथाकाे महत्वलाई एकपटक फेरि उजागर गरेकाे छ। ‘लिहाफ’ यसकारण पनि महत्वपूर्ण छ कि यस कथामा इस्मत चुगताईले उठाएका समलैंगिक सम्बन्धकाे मुद्दाले सत्तरी वर्षपछि गएर भारतमा कानुनी मान्यता प्राप्त गर्याे।
‘लिहाफ’ फिल्म लिहाफ कथा वा ईस्मत चुगताईकाे जीवनीकाे चित्रणमात्र हाेइन, तत्कालीन परिस्थितिकाे एक जीवन्त दृष्यरुपी दस्तावेज पनि हाे। याे अथेन्टिक छ, रियलिस्टिक छ, इन्टेन्स छ र उत्कृष्ट छ।
आज इस्मत चुगताईकाे जन्मदिनकाे अवसरमा याे जीवन्त र जबर्दस्त फिल्मलाई हेर्नुहाेस्।
