दाङ,२१ फागुन। नेपालमा शुक्रबार किताब नलगेर विद्यालय जाने र विद्यार्थीले सिर्जनात्मक गतिविधि गर्नका लागि विभिन्न कार्यक्रम गर्ने अवधारणालाई पछिल्लो समयमा बुक फ्रिडे फ्राइडे कार्यक्रम भनेर सुरु गरिएको छ । नेपालका केही पालिकाहरुले शुक्रबारको दिन वद्यार्थीको बौद्धिक विकास, सीप र नवीन सोचको अभिवृद्धि गर्नका लागि बुक फ्रिडे कार्यक्रमलाई अगाडी बढाउन खोजि रहेका छन् । बुक फ्रिडे कार्यक्रमलाई व्यवस्थित गर्दै विद्यार्थीको क्षमता विकासका लागि निम्न सिर्जनात्मक कार्यहरू गर्न सकिन्छ ।
साहित्यिक सिर्जनशीलता :
विद्यार्थीहरूले छोटा कथा, निबन्ध वा कविता लेख्न सक्छन् । विद्यार्थीहरूले आफ्नै कथा वा अन्य प्रेरणादायी कथा सुनाउन सक्छन् । विद्यार्थीहरूले आफ्नै कथा वा पाठ्यक्रममा आधारित नाटक मञ्चन गर्न सक्छन् । ऐतिहासिक वा प्रेरणादायी व्यक्तित्वहरूको चरित्र निभाउने कार्यक्रम गर्न सकिन्छ ।
कलात्मक तथा सांस्कृतिक गतिविधि चित्रकला र पोस्टर डिजाइनः
विद्यार्थीहरूले समाज, वातावरण, संस्कृति, भविष्यका कल्पनाहरू चित्रण गर्न सक्छन् । पुनः प्रयोग गर्न सकिने सामग्रीबाट सिर्जनात्मक वस्तुहरू बनाउन प्रेरित गर्न सकिन्छ ।
स्थानीय संस्कृति प्रदर्शनः विद्यार्थीहरूले आफ्नो समुदायको परम्परागत नृत्य, भेषभूषा, परिकार आदि प्रस्तुत गर्न सक्छन् ।
प्रविधि तथा नवप्रवर्तन सामान्य कोडिङ वा गेम डिजाइन :
आधारभूत कम्प्युटर प्रोग्रामिङ सिक्ने अवसर दिन सकिन्छ । सानो आविष्कार वा वैज्ञानिक प्रयोगः विद्यार्थीहरूले सानो रोबोट, बिजुली प्रवाह परीक्षण, वातावरणीय अध्ययन आदि गर्न सक्छन् ।
डिजिटल प्रोजेक्टः
विद्यार्थीहरूले डिजिटल प्लेटफर्म प्रयोग गरेर आफ्नो विचार प्रस्तुत गर्न सक्छन् ।
सामाजिक सेवा अभियान ः विद्यालय परिसरमा सफाइ अभियान, वृद्धाश्रम वा अनाथालय भ्रमण, वृक्षरोपण, वा पानी बचत अभियान गर्न सकिन्छ ।
मानसिक विकास :
चेस, सुडोकु, क्रसवर्ड, पहेली खेल आदि खेल्न सकिन्छ । विद्यार्थीहरूलाई समूहमा राखेर समस्या समाधान गर्ने अभ्यास गराउन सकिन्छ ।
शारीरिक अभ्यासः
योग, ध्यान, वा आत्मरक्षा तालिम दिन सकिन्छ ।
स्थानीय क्षेत्र अध्ययन, अनुसन्धान तथा अन्वेषण: विद्यार्थीहरूले ऐतिहासिक वा वैज्ञानिक महत्वका स्थानहरू अवलोकन गर्न सक्छन् ।
व्यक्तिगत परियोजना : विद्यार्थीहरूले आफ्नो रुचिको विषयमा अनुसन्धान गरी त्यसको प्रतिवेदन लेख्न सक्छन् ।
संगीत, नृत्य, र अभिव्यक्ति कला
वाद्ययन्त्र सिक्ने कार्यक्रमः विद्यार्थीहरूलाई गिटार, मादल, बाँसुरी जस्ता वाद्ययन्त्र बजाउन सिकाउन सकिन्छ । विद्यार्थीहरूले आफ्नै शैलीको नृत्य सिर्जना गर्न सक्छन् ।
गायन प्रतियोगिता :
विभिन्न भाषाका गीतहरू गाउने प्रतियोगिता गर्न सकिन्छ । विद्यार्थीलाई सिर्जनशील बनाउने यो अभियान व्यक्तिगत क्षमता विकास गर्ने उत्कृष्ट अवसर हो । प्रत्येक विद्यार्थीको रुचिअनुसार उनीहरूलाई स्वतन्त्र रूपमा सोच्न, सिर्जना गर्न र सिक्ने वातावरण प्रदान गर्नुपर्छ । यसले नेपालमा नवीन प्रतिभा, वैज्ञानिक चिन्तन र व्यावहारिक सीप बढाउनेछ । यदि यो सही रूपमा कार्यान्वयन गरियो भने, भविष्यका लागि नवप्रवर्तनशील, समस्या समाधान गर्न सक्ने र आत्मनिर्भर नागरिकहरू उत्पादन गर्न मद्दत पुग्नेछ ।
बुक फ्रिडे कार्यक्रम सफल बनाउन अभिभावकको भूमिका :
नेपालमा अझै पनि अभिभावकहरूमा नम्बर केन्द्रित शिक्षाप्रति गहिरो विश्वास छ । तर, घोकन्ते शिक्षाले मुलुक समृद्ध बनाउन सक्दैन भन्ने कुरा विभिन्न अनुसन्धानले पुष्टि गरिसकेको छ । यस्तो अवस्थामा बुक फ्राइडे कार्यक्रम जस्ता सिर्जनात्मक प्रयासहरू विद्यार्थीलाई प्रतिभावान बनाउन सहयोगी हुन्छन् भन्ने कुरा अभिभावकलाई बुझाउन निम्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ ः
तथ्य र उदाहरणमार्फत बुझाउने :
विश्वका शिक्षाशास्त्रीहरूले घोकन्ते शिक्षाको सट्टा सिर्जनात्मक शिक्षाको पक्षमा समर्थन गरेका छन् भन्ने प्रमाण दिन सकिन्छ ।
समृद्ध मुलुकहरूका उदाहरणः फिनल्यान्ड, जापान, अमेरिका, क्यानडाजस्ता देशहरूमा सिर्जनात्मक शिक्षालाई उच्च प्राथमिकता दिइएको छ र उनीहरू प्राविधिक तथा आर्थिक रूपमा सम्पन्न छन् भन्ने तथ्य राख्न सकिन्छ ।
नेपालकै उदाहरण :
देशभित्रै सफल भएका युवापुस्ता, नवप्रवर्तक, आविष्कारकहरु, लेखक, कलाकार, र उद्यमीहरूको कथा सुनाएर प्रमाण दिन सकिन्छ कि सिर्जनशील सोच भएकाहरूले पनि समाजमा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याएका छन् ।
प्रत्यक्ष अनुभव दिन अभिभावकलाई कार्यक्रममा समावेश गर्ने :
अभिभावकलाई बुक फ्राइडे कार्यक्रममा सहभागिता गराएर उनीहरूले आफ्ना छोराछोरीको सृजनशील पक्ष देख्ने अवसर दिनुपर्छ । विद्यार्थीहरूले सिर्जना गरेका नयाँ पुस्तक, नाटक, चित्रकला, विज्ञान परियोजना, वा कविता प्रस्तुत गर्दा अभिभावकले घोकन्ते शिक्षाभन्दा सृजनशील शिक्षाले उनीहरूको बच्चालाई सक्षम बनाउँछ भन्ने कुरा महसुस गर्नेछन् ।
सिर्जनात्मक शिक्षाले भविष्य उज्ज्वल बनाउने कुरा स्पष्ट पार्ने :
व्यावहारिक जीवनमा नम्बरले भन्दा सीपले महत्व राख्छ भन्ने उदाहरण दिनुपर्छ । ठूलो अंक ल्याउने विद्यार्थी सधैं सफल हुँदैनन्, बरु सिर्जनात्मक सोँच भएका र समस्याहरू समाधान गर्न सक्नेहरू व्यावसायिक रूपमा अगाडि बढ्छन् भन्ने बुझाउनुपर्छ । गुगल, फेसबुक, एप्पलका संस्थापकहरूले औपचारिक शिक्षाभन्दा व्यावहारिक ज्ञान र सिर्जनात्मक सोचलाई बढी महत्व दिएर सफल भएका छन् भन्ने उदाहरण दिन सकिन्छ ।
बुक फ्रिडे फ्राइडेले के–कस्तो प्रतिभा निखार्छ भन्ने व्याख्या गर्ने
अभिभावकलाई बुझाउनुपर्छ कि बुक फ्रिडे फ्राइडे कार्यक्रमले विद्यार्थीको सामाजिक सीप, नयाँ सोँच, आत्मविश्वास, आत्मनिर्भरता, व्यवसायिक क्षमता, बौद्धिक विकास, व्यक्तिगत रुचि र सीप पहिचान बढाउँछ ।
अभिभावकको डर हटाउनुपर्छ :
धेरै अभिभावकलाई डर हुन्छ कि सिर्जनशील शिक्षा मात्र दिएर बच्चाहरूको भविष्य अन्धकार हुन्छ । त्यसैले, सिर्जनात्मकता र शैक्षिक ज्ञान सँगै लिएर जाने नीति अवलम्बन गर्नुपर्छ । अभिभावकलाई बुझाउनुपर्छ कि बुक फ्राइडे ‘नम्बर नआओस’ भन्ने होइन, नम्बरकै पछि लाग्दा वास्तविक क्षमता निखार्न नसकिने भएकाले यो कार्यक्रम ल्याइएको हो । सिर्जनात्मकता बढेपछि विद्यार्थीले शिक्षा अझ प्रभावकारी रूपमा बुझ्न थाल्छन् र परीक्षामा पनि राम्रो गर्न सक्छन् भन्ने कुरा प्रमाणित गर्नुपर्छ ।
सफलताको कथा बाँड्ने :
बुक फ्रिडे फ्राइडेमा सहभागी भएका विद्यार्थीहरूले कसरी राम्रो सीप सिके, उनीहरूको आत्मविश्वास बढ्यो, उनीहरूको रुचि र क्षमता पहिचान भयो भन्ने कुराको प्रत्यक्ष उदाहरण दिनुपर्छ । विद्यार्थीको रचनात्मक प्रगति देखाउँदै अभिभावकलाई विश्वस्त पार्नुपर्छ कि नम्बर मात्र होइन, सिर्जनात्मक सीप नै भविष्यको सफलता हो । बुक फ्रिडे शुक्रबार जस्ता कार्यक्रम नेपालको शिक्षालाई परम्परागत घोकन्ते प्रणालीबाट मुक्त गरी नयाँ युगतर्फ लैजाने महत्वपूर्ण अवसर हुन् । अभिभावकलाई बुझाउनका लागि तथ्य, अनुभव, उदाहरण, सफलताको कथा, र प्रत्यक्ष सहभागिता आवश्यक हुन्छ । यदि अभिभावकलाई शिक्षाको वास्तविक उद्देश्य बुझाउन सकियो भने उनीहरू आफैं सिर्जनात्मक शिक्षाको पक्षमा उभिनेछन् र नेपालमा प्रतिभाशाली पुस्ता उत्पादन गर्न सजिलो हुनेछ ।
स्थानीय सरकारको भूमिका:
बुक फ्रिडे फ्राइडे कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन स्थानीय सरकारको भूमिका धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । यदि स्थानीय तहले उचित नीति तथा योजना निर्माण गरी प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्न सके, यो कार्यक्रमले विद्यार्थीको सिर्जनशीलता, बौद्धिक क्षमता, तथा व्यावहारिक शिक्षामा ठोस प्रभाव पार्न सक्छ । यसका लागि स्थानीय सरकारका निम्न भूमिका हुन सक्छन् ।
नीति तथा बजेट व्यवस्थापन:
शिक्षा नीतिमा समावेश गरी स्थानीय तहले बुक फ्राइडे कार्यक्रमलाई विद्यालय शिक्षाको अभिन्न अंग बनाउने नीति ल्याउन सक्छ । कार्यक्रम प्रभावकारी बनाउन विद्यालयहरूलाई आवश्यक आर्थिक स्रोत प्रदान गर्नुपर्छ ।
निजी तथा गैरसरकारी क्षेत्रसँग साझेदारीः
पुस्तकालय, प्रकाशन गृह, लेखक संघ, वा सामाजिक संघसंस्थासँग सहकार्य गरी कार्यक्रमलाई समृद्ध बनाउन सकिन्छ ।
पुस्तकालय तथा स्रोत केन्द्रको विस्तार:
विद्यालयहरूमा पुस्तकालयको विकासः विद्यार्थीले रुचिअनुसार किताब पढ्न सक्ने वातावरण बनाउन पुस्तकालय स्थापना तथा सुधार गर्नुपर्छ ।
डिजिटल पुस्तकालय प्रवद्र्धनः विद्यार्थीहरूलाई ई–बुक, अडियोबुक, वा इन्टरनेट स्रोतको पहुँच दिने व्यवस्था मिलाउनुपर्छ ।
स्थानीय लेखक र साहित्यको प्रवद्र्धनः
विद्यार्थीलाई आफ्नो समुदायको साहित्य पढ्न प्रेरित गर्नुपर्ने हुन्छ ।
शिक्षक तथा अभिभावक सचेतना अभियान ः
शिक्षक तालिम कार्यक्रमः शिक्षकहरूलाई घोकन्ते शिक्षाबाट हटेर सहभागीमूलक, व्यावहारिक, तथा अनुसन्धानमुखी शिक्षा दिन प्रशिक्षण दिनुपर्छ । अभिभावकलाई सचेत पार्नेः बुक फ्राइडे कार्यक्रमको फाइदा बुझाउन विभिन्न गोष्ठी, अन्तरक्रिया, तथा मिडियामार्फत प्रचार गर्नुपर्छ ।
पठन संस्कृतिको प्रवद्र्धनः
हरेक विद्यार्थीमा फरकफरक क्षमता हुन्छ । कोही विद्यार्थी पढ्नमै रमाउने खालका हुन्छन् । यस्ता विद्यार्थीहरुलाई पढाईमै केन्द्रीत गर्नका लागि उनीहरुको सिकाईमा थप प्रभावकारीता ल्याउने किसिमका कार्यहरु पनि गर्नुपर्छ । ‘एक गाउँ, एक पुस्तकालय’ जस्ता अभियान ल्याएर समुदायमै पठन संस्कृति विकास गर्न सकिन्छ ।
प्रतियोगितात्मक कार्यक्रमहरूः निबन्ध लेखन, कविता वाचन, चित्रकला, विज्ञान परियोजना, स्टार्टअप आइडिया प्रतिस्पर्धा आदि कार्यक्रम स्थानीय तहकै पहलमा गर्न सकिन्छ ।
विद्यार्थीको सीप परीक्षण तथा प्रदर्शनः
विद्यार्थीहरूले हरेक शुक्रबार सिर्जना गरेको कार्यहरू प्रदर्शन गर्ने मञ्च दिनुपर्छ ।
क्षेत्रीय तथा अन्तरविद्यालय साझेदारी ः
विद्यालयहरूबीच अनुभव आदान–प्रदानः प्रभावकारी गतिविधि भएका विद्यालयहरूबाट अन्य विद्यालयले सिक्ने वातावरण बनाउन सकिन्छ ।
सहपाठन कार्यक्रम ः विद्यार्थीहरूलाई अरू विद्यालयका विद्यार्थीहरूसँग विचार आदान–प्रदान गर्ने मौका दिनुपर्छ ।
डिजिटल लर्निङ सेन्टर स्थापनाः विद्यार्थीहरूका लागि निःशुल्क वा न्यून शुल्कमा इन्टरनेट सुविधा उपलब्ध गराउने व्यवस्था गर्न सकिन्छ ।
साइन्स, टेक्नोलोजी, इन्जिनियरिङ, म्याथ, आबिष्कार केन्द्रहरू ः
विद्यार्थीहरूलाई विज्ञान, प्रविधि, गणित र आविष्कारतर्फ आकर्षित गर्ने प्रयोगशालाहरू बनाउन सकिन्छ ।
निगरानी तथा सुधार
स्थानीय सरकारले विद्यालयहरूमा बुक फ्राइडे प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन भइरहेको छ वा छैन भनेर मूल्यांकन गर्नुपर्छ ।
विद्यार्थीको प्रतिक्रियामा आधारित सुधारः
विद्यार्थी, शिक्षक, अभिभावक तथा शिक्षा विज्ञहरूसँग छलफल गरी कार्यक्रमलाई अझ प्रभावकारी बनाउन नीति परिमार्जन गरिनुपर्छ । बुक फ्रिडे फ्राइडे कार्यक्रम स्थानीय तहको प्रभावकारी हस्तक्षेप बिना सफल हुन कठिन हुन्छ । यदि स्थानीय सरकारले नीति निर्माणदेखि बजेट व्यवस्थापन, पुस्तकालय विस्तार, शिक्षक–विद्यार्थी अभिप्रेरणा, र प्रविधिको उपयोग सम्मका जिम्मेवारी वहन गर्न सके, नेपालमा गुणस्तरीय र सिर्जनात्मक शिक्षा प्रवद्र्धन गर्न मद्दत पुग्नेछ । सिर्जनशील शिक्षा नै भविष्यको आधारशिला हो भन्ने कुरालाई बुक फ्रिडे कार्यक्रमले सम्बोधन गर्नुपर्छ ।
विद्यालय र शिक्षकको भूमिका ः
बुक फ्रिडे फ्राइडे कार्यक्रम प्रभावकारी बनाउन विद्यालय र शिक्षकको भूमिका केन्द्रिय र महत्वपूर्ण हुन्छ । यदि विद्यालय प्रशासन र शिक्षकहरूले सही ढंगले कार्यक्रम सञ्चालन गरे, यसले विद्यार्थीको सिर्जनात्मकता, आत्मविश्वास, र बौद्धिक क्षमता वृद्धिमा ठोस योगदान दिन सक्छ ।
विद्यालयको भूमिका ः
विद्यालय प्रशासनले बुक फ्रिडे फ्राइडे कार्यक्रमलाई नियमित पाठ्यक्रमकै हिस्सा बनाउने नीति अपनाउनु आवश्यक छ । प्रत्येक शुक्रबार विद्यार्थीहरूलाई के–कस्ता सिर्जनात्मक कार्यहरूमा संलग्न गराउने भन्ने कुरामा स्पष्ट नीति हुनुपर्छ । विद्यार्थीहरूलाई रुचि अनुसार किताब पढ्न प्रेरित गर्न पुस्तकालयमा पर्याप्त पुस्तक उपलब्ध हुनुपर्छ । विद्यार्थीहरूले लेखन, चित्रकला, अभिनय, प्रविधि, वा अन्य सिर्जनात्मक कार्य गर्न सक्ने छुट्टै स्थान उपलब्ध गराउनुपर्छ । यदि सम्भव छ भने, ई–बुक, अडियोबुक, वा डिजिटल लर्निङ प्लेटफर्मको पहुँच प्रदान गर्नुपर्छ ।
अभिभावक तथा समुदायसँग समन्वय गर्ने ः
विद्यालयले अभिभावकहरू सँग संवाद गर्दै बुक फ्राइडेको उद्देश्य स्पष्ट पार्नुपर्छ । स्थानीय सरकार, समुदायका अग्रज, लेखक, पत्रकार, तथा विभिन्न पेशामा सफल व्यक्तित्वहरूसँग सहकार्य गरेर विद्यार्थीलाई प्रेरित गर्न सकिन्छ ।
शिक्षकको भूमिका ः
शिक्षकहरू विद्यार्थीलाई निर्देशन दिने भन्दा उत्प्रेरकको रूपमा प्रस्तुत हुनुपर्छ । विद्यार्थीलाई नयाँ विचार, लेखन, सिर्जनात्मक परियोजना, वा अनुसन्धान गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।
विविध सिर्जनात्मक गतिविधिहरू सञ्चालन गर्ने ः
विद्यार्थीले किताब पढेर आफ्नो विचार राख्ने डिस्कसन फोरम बनाउने । विद्यार्थीहरूलाई आफ्नै विचारमा लेख्ने अवसर दिनु (निबन्ध, कविता, कथा, डायरि आदि) । विद्यार्थीहरूलाई नयाँ आविष्कार वा अनुसन्धान गर्न उत्प्रेरित गर्ने । विद्यार्थीहरूले पढेका पुस्तकका कथाहरूमाथि अभिनय गर्ने । सिर्जनात्मक विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो सीप प्रस्तुत गर्ने अवसर दिने ।
विद्यार्थीको रुचिअनुसार मार्गदर्शन गर्ने ः
शिक्षकहरूले प्रत्येक विद्यार्थीको रुचि बुझेर व्यक्तिगत रूपमा सहायता गर्नुपर्छ । उदाहरणका लागि, कसैले लेखनमा रुचि राख्छ भने लेखनसम्बन्धी सिर्जनात्मक कार्य दिनुपर्छ, कसैले चित्रकलामा रुचि राख्छ भने कला सम्बन्धी परियोजना दिनुपर्छ ।
आत्म–विश्लेषण गराउने ः
शिक्षकहरूले विद्यार्थीलाई आफूले गरेका सिर्जनात्मक कार्यहरूको मूल्याङ्कन गर्न सिकाउनु पर्छ । विद्यार्थीहरूले आफ्नो सृजनात्मक सीपलाई कसरी सुधार गर्न सकिन्छ भनेर सोच्ने वातावरण बनाउनु आवश्यक छ ।
प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि विशेष उपायहरू ः
विद्यालयमा विद्यार्थीहरूले आफ्नो सिर्जना टाँस्न सक्ने बोर्ड वा अनलाइन प्लेटफर्म बुक फ्रिडे फ्राइडे बोर्ड स्थापना बनाउनुपर्छ । हरेक हप्ता उत्कृष्ट सिर्जनात्मक कार्य गर्ने विद्यार्थीको पुरस्कार वा प्रशंसा गर्ने ।
विद्यार्थीबीच सहकार्य गराउने :
विद्यार्थीहरूलाई सामूहिक रूपमा काम गर्न लगाउने (जस्तै, समूहमा कथा लेख्ने, अनुसन्धान गर्ने, वा नाटक मञ्चन गर्ने)। सहकर्मी मूल्याङ्कन प्रणाली अपनाएर विद्यार्थीले एकअर्काका सिर्जनाहरू सुधार्न सहयोग गर्ने वातावरण बनाउने ।
शिक्षक आफैं पनि सिक्ने प्रवृत्ति विकास गर्ने :
शिक्षकहरूले आफैं पनि नयाँ पुस्तकहरू पढ्ने, सिर्जनात्मक कार्यमा संलग्न हुने, र विद्यार्थीहरूलाई सिकाउने तरिकामा नवीनता अपनाउने । अन्य विद्यालय वा शिक्षकहरूसँग अनुभव आदान–प्रदान गर्ने ।
निष्कर्ष:
बुक फ्राइडे कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन विद्यालयले स्रोत साधन, नीति निर्माण, तथा अभिभावक–समुदायसँग सहकार्य गर्नुपर्छ, भने शिक्षकहरूले विद्यार्थीलाई सिर्जनात्मक सोच्न, नयाँ कुरा सिक्न, र आत्म–विश्वासका साथ आफ्नो विचार व्यक्त गर्न उत्प्रेरित गर्नुपर्छ । विद्यालय र शिक्षकको समन्वयले मात्र बुक फ्राइडे कार्यक्रमलाई सार्थक बनाउन सकिन्छ ।
बुक फ्रिडे कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन सकियो भने विद्यार्थीमा जिन्दगीमा केही न केही गर्न सकिन्छ, म पनि सफल हुन सक्छु, समाज अनि देशका लागि परिवारका लागि मैले केही न केही राम्रा कामहरु गर्नुपर्छ । म पनि सिप, श्रम, बौद्धिकतासँग जोडिनुपर्छ भन्ने सकारात्मक सोँचको समेत विकास हुनेछ ।
